Joanna Luczaj
W poprzednich artykułach publikowanych na łamach miesięcznika „Podłoga” zasadniczą uwagę poświęcaliśmy różnym gatunkom drzew liściastych, analizując ich wartości z punktu wykorzystania jako drewna użytkowego. Kontynuując ten temat w niniejszym opracowaniu postaram się krótko scharakteryzować drewno gatunków iglastych, wybierając w tym celu, bez wątpienia najbardziej popularny rodzaj, a mianowicie sosnę.
Pochodzenie i występowanie.
Sosna – należy do gromady Gymnosper-matophyta, klasy Conipheropsida, rodziny Pinacea, rodzaju Pinus, obejmującego ok. 100 gatunków, wśród których najbardziej popularne to: sosna pospolita (Pinus sylvestris L.), sosna wejmutka (Pinus strobus L), sosna czarna (Pinus nigra L.) oraz sosna nadmorska (Pinus pinaster Ait).
Charakterystyka drewna sosnowego.
Drewno sosnowe ze względu na jasne zabarwienie wykorzystywane jest jako materiał
Gatunek z rodzaju Pinus sosna pospolita wykończeniowy wnętrz, m.in. jako deska na podłogę lub materiał meblowy. Szczególnie cenione jest drewno o przeważającym udziale bieli, o zabarwieniu żółtawo- lub czerwono-białym. Procentowo największy udział bieli ma tzw. sosna bielasta (najbardziej ceniona w przemyśle sklejkowym) oraz sosna czarna 2/3 promienia pnia. Udział drewna twardzielowego o zabarwieniu czerwono-brunatnym, będącym wynikiem wysokiej zawartości związków żywicznych, zwiększa się wraz z wiekiem drzewa. Przykładowo drewno 85-letniej sosny wejmutki zawiera ok. 85% twardzieli. Twardziel po ścięciu drzewa ulega ciemnieniu na skutek utleniania się związków twardzielowych. Zawartość żywicy, odgrywającej rolę ochronnego czynnika antyseptycznego, w bielu sosnowym wynosi ok. 4%, w twardzieli 5,25% w odniesieniu do suchej masy drewna. Duży udział żywicy zwiększa trwałość, równocześnie jednak utrudnia obróbkę drewna. Dzięki pozyskiwaniu z żywych drzew żywicy produkuje się terpentynę, olej terpentynowy, kalafonię. Poza tym, o czym należy wspomnieć, żywicą kopalną jest – stosowany do wyrobu biżuterii, kwasu bursztynowego, oleju bursztynowego oraz do wyrobu wysokogatunkowych politur i lakierów – bursztyn. Rysunek drewna sosnowego jest bardzo dekoracyjny.
tab. 2. Parametry fizyczne drewna rodzaju Pinus w porównaniu z drewnem drzew liściastych.
Przyrosty roczne są wyraźne, struktura raczej prostowłóknista. Dodatkowym elementem dekoracyjnym, ja niestety uważanym to za wadę drewna, są licznie występujące sęki. Sęki, często przesycone żywicą, utrudniają kapanie i obróbkę drewna, obniżają jego wytrzymałość na zginanie statyczne (np. w przypadku drewna sosnowego z sękiem parametr ten ulega zmniejszeniu o 35% w stosunku do drewna bezsęcznego) oraz rozciąganie i ściskanie podłużne.
Właściwości fizyczne drewna sosnowego.
Drewno sosnowe należy do grupy drewna umiarkowanie lekkiego (obok np. świerku, jodły, lipy, cedru czy teaku), a więc o stosunkowo niskiej gęstości. Pamiętając o tym, że gęstość w znacznej mierze decyduje o parametrach mechanicznych drewna, a więc o jego wytrzymałości, twardości i ścieralności, sosna wykorzystywana jest przede wszystkim jako drewno konstrukcyjne na cele wewnętrzne i konstrukcje o niedużych naprężeniach.
Według klasyfikacji Monnina, który podzielił drewno na cztery grupy opierając się o parametr kurczliwości objętościowej, sosnę generalnie można sklasyfikować jako drewno wykazujące średnie rozmiary paczenia się. Z pewnością w tej grupie znajduje się drewno sosnowe o wysokim udziale drewna późnego (twardzieli).
Z zagadnieniem kurczliwości związane jest pękanie i paczenie się drewna występujące przy odparowywaniu wody związanej. Niebezpieczeństwo pojawienia się pęknięć desorpcyjnych (na czołach i płaszczyznach) szczególnie pojawia się w momencie suszenia tarcicy. Drewno sosnowe suszy się szybko i dobrze, niemniej jednak objawia skłonności do pęknięć. Innym rodzajem zniekształcenia jest paczenie się i pęcznienie drewna, będące następstwem anizotropii skurczu w kierunku promieniowym i stycznym.
Właściwości mechaniczne.
Do właściwości mechanicznych zalicza się wytrzymałość drewna na ściskanie i rozciąganie, zginanie, udarowość oraz twardość, które w znacznym stopniu decydują o konstrukcyjnym przeznaczeniu drewna. Na wielkość poszczególnych parametrów wpływają m.in. budowa anatomiczna drewna, wilgotność oraz liczebność i rozmieszczenie wad strukturalnych.
Techniczna wartość drewna jest tym wyższa, im większa jest jego wytrzymałość, oraz im mniejsza jest jego gęstość właściwa. Stosując drewno o mniejszej wytrzymałości, lecz równocześnie o znacznie mniejszej gęstości niż metal, można przy tym samym ciężarze uzyskać z drewna konstrukcje bardziej wytrzymałe niż z metalu.
Stąd bierze się na pozór paradoksalne stwierdzenie, że drewno jest bardziej wytrzymałe niż stal. Potwierdzeniem tego jest porównanie współczynnika jakości wytrzymałościowej drewna z innymi metalami.
Przykładowo drewno sosnowe w porównaniu do stali chromoniklowanej ulepszonej ma lepsze parametry współczynnika jakości wytrzymałościowej zarówno pod względem wytrzymałości na rozciąganie, ściskanie i zgniatanie statyczne. W porównaniu z takimi gatunkami drewna jak buk, klon czy jesion, również osiąga wyższe wartości.
W przypadku wytrzymałości na rozłupanie, drewno sosnowe jest porównywalne z drewnem dębowym i bukowym. Dlatego też, gatunek ten zalicza się do grupy drewna o dużej łupliwości. Łupłiwość zależy od rodzaju drewna, jego budowy oraz od kierunku działania sił łupiących. Zmniejsza się ona w miarę pojawiania się wad drewna takich jak skręt, sęki, skupienia żywiczne. Odgrywa ona zasadnicze znaczenie w obróbce drewna.
tab. 4. Trwałość użytkowa drewna w zależności od warunków otoczenia (liczba lat).
Bardzo często zastanawiając się nad wyborem podłogi w mieszkaniu zadajemy pytanie, czy wybrany przez nas gatunek jest twardy. Jest to ważne pytanie, ponieważ twardość wpływa na zachowanie się i trwałość elementów drewnianych narażonych na ścieranie, tj. materiały podłogowe.
Według klasyfikacji drewna opartej o badania Brinella nad twardością drewna, drewno sosnowe zaliczane jest obok brzozy, jaworu, mahoniu, kasztana do grupy drewna miękkiego. Dlatego decydując się na podłogę sosnową musimy pamiętać, że będzie ona podatna na wgniecenia i uszkodzenia warstwy zewnętrznej. Jedynie podłoga sosnowa w przekroju czołowym, tzw. bruk, odznacza się stosunkowo dużą twardością. Twardość decyduje o ścieralności. Doświadczalnie stwierdzono, że grubość deszczułek posadzkowych sosnowych maleje ścierając się ok. 1 mm w ciągu 3 lat, podczas gdy dębowych w ciągu 5 lat. Oczywiście odpowiednie zabezpieczenie powierzchni, jak i ciągła pielęgnacja zwiększają wydatnie trwałość podłóg sosnowych.
Pomimo stosunkowo niskich parametrów wytrzymałości mechanicznej, drewno sosnowe zaliczane jest do grupy drewna
O średniej trwałości (podobnie jak drewno jesionu, jodły czy świerku) niemniej jednak jest ono bardziej odporne na działanie czynników powodujących procesy rozkładowe niż np. drewno bukowe, brzozowe czy jaworowe. Wpływa na to kilka czynników, mi.n. twardzielowa budowa, skład chemiczny, przede wszystkim zwiększony udział ligniny substancji o cechach toksycznych. Dodatkowo na trwałość drewna wpływają warunki w jakich się ono znajduje, co ilustruje poniższe zestawienie.
Zastosowanie.
Ze względu na dość łatwą obróbkę, drewno sosnowe znajduje szerokie zastosowanie w budownictwie. Wykorzystywane jest jako materiał na słupy w teletechnice i energetyce, na kopalniaki górnicze, podkłady kolejowe, w stolarstwie i budowie wagonów kolejowych oraz do produkcji papieru, sklejki i wełny drzewnej. Jest odpowiednie na okleiny zewnętrzne skrawane i łuszczone, szeroko wykorzystywane w konstrukcjach na cele wewnętrzne, tj. stolarkę okienną i drzwiową, podłogi, meble. Przed ścięciem sosny poddaje się żywicowaniu w celu uzyskania surowca do produkcji terpentyny i kalafonii.
O sośnie coś jeszcze.
Obecność sosny na ziemi stwierdzono w okresie kredowym, ok. 135-70 milionów lat temu. Wydobywany obecnie np. z Morza Bałtyckiego cenny bursztyn jest pozostałością po tzw. „lesie bursztynowym”, w skład którego wchodziły cztery gatunki sosny i jeden świerku. Najstarsza sosna w Polsce rośnie na Mazowszu w Mińsku Mazowieckim i liczy sobie ok. 340 lat.
Drzewo ma wysokość 22 m, średnicę 119,5 cm na wysokości 1,6 m oraz imponujący obwód 375 cm. Najstarsza występująca obecnie na ziemi sosna rośnie w Arizonie – sosna kolczasta (Pinus aristata Engelm.), która według badaczy amerykańskich ma 4600 lat.
Wśród ok. 100 gatunków występujących obecnie na Ziemi Normy Europejskie dotyczące kwalifikacji jakościowej wyodrębniają cztery gatunki o największym znaczeniu, a mianowicie: Pinus radiata, Pinus pinaster, Pinus sylvestris, Pinus nigra.
Drzewo sosnowe, podobnie jak dębowe czy jesionowe, było przedmiotem kultu Chińczyków, Greków, Japończyków, Rzymian i Gallów. Szczątkowe formy tego zjawiska pozostały w postaci „chodzenia z gaikiem”.
Źródła:
1. W. Galewski, A. Korzeniowski, Atlas najważniejszych gatunków drewna.
PWRIL, Warszawa, 1958,
2. http://itd-gw.pozman.edu.pl/VADCUM/Sosna.htm